Η Μεσόγειος φλέγεται!

ΚΛΙΜΑ

Στους 27 βαθμούς έφθασε η μέση θερμοκρασία στο Νότιο Αιγαίο αυτό το καλοκαίρι, ενώ από 28 βαθμούς και πάνω μια θάλασσα χαρακτηρίζεται τροπική! Αυτό μαρτυρούν και περίπου 200 είδη ψαριών, μαλακίων, καβουριών και γαρίδων που πέρασαν τη Διώρυγα του Σουέζ και εγκαθίστανται όλο και βορειότερα

---

Το... τροπικό κλίμα που δείχνει να αποκτά η Μεσόγειος δεν θα μπορούσε παρά να δελεάσει και θαλάσσιους οργανισμούς των τροπικών υδάτων. Ολο και περισσότεροι λεσεψιανοί μετανάστες, όπως ονομάζονται, εντοπίζονται στα νερά της Μεσογείου και βέβαια και στις ελληνικές θάλασσες. Τους επιστήμονες ανησυχεί σε μεγάλο βαθμό ο λαγοκέφαλος (1) (Lagocephalus sceleratus), ο οποίος έχει κάνει την εμφάνισή του στις ελληνικές θάλασσες από το 2003 (αρχικώς εντοπίστηκε στα νερά της Νότιας Δωδεκανήσου και σταδιακά έφθασε στο Βόρειο Αιγαίο), καθώς έχει μια τοξίνη που μπορεί να προκαλέσει από σοβαρές δηλητηριάσεις ως και τον θάνατο εξαιτίας μυϊκής παράλυσης, αναπνευστικών διαταραχών και ανεπάρκειας του κυκλοφορικού συστήματος. Το τροπικό ψάρι Sargocentron rubrum (2) «κατοικεί» πλέον και σε ελληνικά νερά ενώ η μέδουσα (3) Rhopilema που πέρασε από το Σουέζ και ζούσε μόνο στα νερά του Ισραήλ έχει πλέον φθάσει και στην Πελοπόννησο

---

Την ανησυχία τους σχετικά με το ότι τα νερά της Μεσογείου γίνονται ολοένα πιο ζεστά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το πλούσιο θαλάσσιο οικοσύστημα του... σπιτιού μας, εκφράζουν μετά τις τελευταίες μετρήσεις τους οι ιταλοί επιστήμονες του CNR. Μια ανησυχία που είναι όμως διάχυτη σε όλους τους ερευνητές που ασχολούνται με τη Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων.

Μελέτη ειδικών του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) επιβεβαιώνει ότι το θερμόμετρο στη Μεσόγειο έχει πάρει την ανιούσα, καθώς δείχνει αύξηση στη μέση θερμοκρασία των νερών του Αιγαίου, όπως σημειώνει στο «Βήμα» ο κ. Ευ. Παπαθανασίου, διευθυντής Ερευνών του κέντρου. «Η έρευνά μας έδειξε ότι από το 1985 ως σήμερα παρατηρείται αύξηση κατά 2 βαθμούς Κελσίου στα νερά του Αιγαίου - συγκεκριμένα στο Νότιο Αιγαίο η θερμοκρασία ανέβηκε από 25 βαθμούς Κελσίου πριν από περίπου μία εικοσαετία σε 27 σήμερα, ενώ στο βόρειο κατά το ίδιο διάστημα από 22 σε 24 βαθμούς Κελσίου. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι μέσες θερμοκρασίες παρουσιάζονται σχετικώς σταθερές κατά τη διάρκεια του χειμώνα και εμφανίζουν πολύ μεγάλη αύξηση κατά την καλοκαιρινή περίοδο».

• Ο βοριάς δεν μας σώζει...

Η αύξηση αυτή σε μια περίοδο που μόλις ξεπερνά τις δύο δεκαετίες είναι μεγάλη; «Ναι, αν αναλογιστούμε μάλιστα ότι μιλάμε για μια θάλασσα όπου φυσούν βόρειοι άνεμοι» απαντά ο ερευνητής, επισημαίνοντας ωστόσο ότι αυτή τη στιγμή δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν η καταγραφόμενη προοδευτική αύξηση θα συνεχιστεί. «Ελπίζουμε όμως να το ανακαλύψουμε μέσω του μεγάλου ευρωπαϊκού προγράμματος Sesame (Σουσάμι) που '"τρέχει" αυτή τη στιγμή με στόχο να δείξει πώς θα αλλάξει το οικοσύστημα της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας στα επόμενα 50 χρόνια και του οποίου είμαστε εμείς συντονιστές. Για να επιτευχθεί ο στόχος, δέκα διαφορετικά πλοία από πολλές χώρες διεξάγουν ταυτόχρονες μετρήσεις και έτσι συλλέγουμε στοιχεία τα οποία εισάγονται σε ειδικά προγράμματα υπολογιστών. Εκτιμούμε ότι όλα αυτά τα δεδομένα θα μας επιτρέψουν να κάνουμε προβλέψεις για το μέλλον της Μεσογείου». Σύμφωνα με τον κ. Παπαθανασίου, ελπίζεται ότι τα πρώτα ευρήματα του προγράμματος θα έλθουν στο φως μέσα στο 2009 και τα ολοκληρωμένα το 2010.

Η προοδευτική αύξηση της θερμοκρασίας των μεσογειακών υδάτων αποτελεί γεγονός αδιαμφισβήτητο και καταγεγραμμένο, εμφανίζοντας όμως διακυμάνσεις οι οποίες εξαρτώνται από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες, λέει ο καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) κ. Αθ. Κούκουρας. «Οι παράγοντες που επιδρούν στις διαφορετικές θερμοκρασίες οι οποίες παρατηρούνται στα ύδατα μέσα στη μεσογειακή λεκάνη είναι ποικίλοι, όπως η γεωμορφολογία των διαφορετικών περιοχών. Παράλληλα, η θερμοκρασία μακριά από τις παράκτιες περιοχές, όπου τα νερά είναι πιο βαθιά, μειώνεται, ενώ και ο κύκλος καλοκαιριού - χειμώνα επιφέρει, όπως είναι επόμενο, ταλαντώσεις στη θερμοκρασία. Συγχρόνως ρεύματα και θαλάσσια φαινόμενα κάνουν σε κάποιες περιοχές, όπως το Βόρειο Αιγαίο, πιο ψυχρά τα νερά. Ολα αυτά βέβαια δεν καταργούν το γεγονός ότι οι διαχρονικές μετρήσεις μαρτυρούν γενική σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων στη Μεσόγειο».

• Οι λεσεψιανοί μετανάστες

Ο κ. Κούκουρας και η ομάδα του μέσω πρόσφατης μελέτης τους επιβεβαίωσαν ότι η αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων της Μεσογείου έχει δημιουργήσει τροπικές - τρόπον τινά - συνθήκες διαβίωσης στη γειτονιά μας - έτσι εξηγείται άλλωστε το γεγονός ότι ολοένα περισσότεροι τροπικοί θαλάσσιοι οργανισμοί βρίσκουν καταφύγιο στις ελληνικές θάλασσες. Οι ερευνητές του ΑΠΘ μελέτησαν τον ρυθμό εισόδου στα ελληνικά ύδατα θαλάσσιων οργανισμών-μεταναστών που αποτελούν θερμόφιλα είδη από άλλες, πιο θερμές θάλασσες, όπως η Ερυθρά. Να σημειωθεί ότι οι μετανάστες αυτοί έχουν ονομαστεί «λεσεψιανοί», καθώς χρωστούν το όνομά τους στον γάλλο μηχανικό Φ. Λεσέψ ο οποίος πρωτοστάτησε στην κατασκευή της Διώρυγας του Σουέζ. Συγκεκριμένα, οι επιστήμονες διερεύνησαν την επέκταση της γεωγραφικής διανομής των λεσεψιανών μεταναστών (ψάρια, γαρίδες, καβούρια, μαλάκια) διά μέσου της Διώρυγας του Σουέζ ως και το Αιγαίο από την εποχή της τελικής διάνοιξής της το 1869 ως σήμερα.

Οπως σημειώνει ο κ. Κούκουρας στο «Βήμα», η ερευνητική ομάδα ανακάλυψε ότι ο ρυθμός εισόδου των λεσεψιανών μεταναστών είναι επιταχυνόμενος και παράλληλος με την προοδευτική αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Μεσογείου. «Συγχρόνως παρατηρήσαμε ότι οι λεσεψιανοί μετανάστες που έχουν ήδη εισβάλει στη Μεσόγειο, εξαιτίας της προοδευτικής αύξησης της θερμοκρασίας της επεκτείνουν τη γεωγραφική διανομή τους όλο και πιο βόρεια, με αποτέλεσμα τελικώς τον εμπλουτισμό του Αιγαίου με ολοένα περισσότερους τέτοιους οργανισμούς». Η μελέτη ξεκίνησε το 2003 στο πλαίσιο μεταπτυχιακών εργασιών με εκτεταμένες δειγματοληψίες σε Κρήτη, Κύπρο, Δωδεκάνησα, Λέσβο, ακτές Τουρκίας και άλλες περιοχές. Οπως προέκυψε με βάση τις δειγματοληψίες, από το 1869 ως σήμερα έχουν εισβάλει από την Ερυθρά Θάλασσα στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο περίπου 64 είδη ψαριών, 115 είδη μαλακίων και 44 είδη καβουριών-γαρίδων. «Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι, ενώ μετά την αρχική εισαγωγή τους στη Μεσόγειο τα είδη αυτά παρέμεναν στα πιο ζεστά νερά της Βόρειας Αφρικής ή του Ισραήλ, η μετανάστευση προχώρησε σταδιακά βορειότερα, αφού οι συνθήκες της θερμοκρασίας του νερού το επέτρεπαν» λέει ο καθηγητής.Ετσι τώρα πλέον σε νερά της χώρας μας μπορεί κάποιος να δει... τροπικά καβούρια. «Ως το 1990 νοτιοανατολικά της Ρόδου δεν είχε εντοπιστεί κανένα είδος τροπικού καβουριού. Σήμερα, 18 χρόνια αργότερα, παρατηρούνται 17 τέτοια νέα είδη. Μάλιστα εξαιτίας αυτής της μετανάστευσης τα παλαιότερα είδη μεταναστεύουν βορειότερα και έχουν φθάσει ως τον Ελλήσποντο» σημειώνει ο κ. Κούκουρας. Προσθέτει πάντως ότι είναι λίγα τα είδη των λεσεψιανών μεταναστών που θεωρούνται επικίνδυνα - όπως ο λαγοκέφαλος - και τα οποία ακόμη και αν αλιευθούν δεν δίδονται στην κατανάλωση από τους ψαράδες.

Το ζήτημα των λεσεψιανών μεταναστών και της ολοένα μεγαλύτερης διείσδυσής τους σε νερά που θεωρούνταν πιο ψυχρά ως πριν από κάποια χρόνια θίγει και ο κ. Παπαθανασίου. «Κάποια τέτοια είδη που κάποτε εντοπίζονταν μετά την είσοδό τους στη Μεσόγειο μόνο στο επίπεδο της Κρήτης και της Ρόδου, τώρα έχουν φθάσει ως τη Σάμο και την Ικαρία. Εμείς μάλιστα παρατηρήσαμε είδος μέδουσας (rhopilema) που πέρασε από το Σουέζ και ζούσε μόνο στα νερά στο Ισραήλ και το οποίο τώρα κατεγράφη στην Πελοπόννησο».

• Αλυσιδωτή αντίδραση στο οικοσύστημα

Οπως είναι επόμενο, επίπτωση από το... μεταναστευτικό κύμα εντός της Μεσογείου υπάρχει τόσο στο οικοσύστημα όσο και στην οικονομία. «Οπως συμβαίνει με τον άνθρωπο, έτσι και με τους θαλάσσιους οργανισμούς, όταν αυξάνεται η θερμοκρασία στο περιβάλλον τους, αυξάνεται και ο μεταβολισμός τους. Τα ψάρια χρειάζονται περισσότερο οξυγόνο και περισσότερη τροφή. Ωστόσο μέσα στη θάλασσα το οξυγόνο δεν ξεπερνά ποτέ κάποιο συγκεκριμένο επίπεδο, ενώ και η τροφή δεν επαρκεί, ιδιαίτερα όταν εμφανίζονται πολλά άλλα είδη. Αρα μπορεί να οδηγηθούμε σε εμφάνιση καχεκτικών οργανισμών που δεν αναπαράγονται και σε εξαφάνιση ειδών» εξηγεί ο κ. Κούκουρας. Παράλληλα, όταν τα επιφανειακά νερά γίνονται πολύ ζεστά, τότε οι οργανισμοί που συνήθιζαν να ζουν σε αυτά αναγκάζονται να μετατοπιστούν σε πιο βαθιά νερά και τη θέση τους στα θερμά νερά καταλαμβάνουν οι θερμόφιλοι «εισβολείς». «Από αυτή την άποψη βέβαια δεν παρουσιάζεται τόσο μεγάλος κίνδυνος εξαφάνισης ειδών εξαιτίας απειλής από τους λεσεψιανούς μετανάστες, αφού τελικώς σε διαφορετικά βάθη καταφέρνουν να συνυπάρξουν παλαιοί και νέοι οργανισμοί - κάτοικοι όλοι πλέον Μεσογείου».

Οσον αφορά την οικονομία, η εμφάνιση των νέων ειδών κάνει ορισμένους αλιείς, κυρίως σε Ισραήλ και Κύπρο, να... χαμογελούν. «Ο εμπλουτισμός με κάποια είδη τα οποία είναι βρώσιμα και ζουν μάλιστα σε επιφανειακά νερά αυξάνει τους αλιευτικούς πόρους. Αυτή όμως είναι η πρώτη εικόνα που έχουμε και απαιτείται να μελετήσουμε τις επιπτώσεις της μετανάστευσης σε βάθος χρόνου για να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα» τονίζει ο κ. Κούκουρας, συμπληρώνοντας όμως ότι για να συμβεί αυτό απαιτείται χρηματοδότηση στην έρευνα του συγκεκριμένου τομέα, που δυστυχώς - για το μέλλον όλων μας - δεν φαίνεται να αποτελεί προτεραιότητα των αρμοδίων.

Γιατί συμβαίνουν όλα αυτά; Υπάρχει η άποψη ότι το θερμό αυτό παρόν της Μεσογείου οφείλεται απλώς και μόνο στους φυσικούς κύκλους από τους οποίους περνά η Γη. «Κάποιοι λένε ότι διάγουμε μια μεσοπαγετώδη περίοδο της Γης κατά την οποία οι πάγοι λιώνουν και έτσι η θερμοκρασία ανεβαίνει, με αποτέλεσμα όλα αυτά που παρατηρούμε να είναι λογικά» αναφέρει ο κ. Κούκουρας, συμπληρώνοντας όμως αμέσως ότι εκφράζονται ισχυρές αντιδράσεις σε αυτή τη θέση. «Δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε ότι καταγράφεται επιτάχυνση του ρυθμού του φυσικού κύκλου, γεγονός που δείχνει ότι άλλοι παράγοντες υπεισέρχονται, με κυριότερο την επίδραση των κλιματικών αλλαγών στο θαλάσσιο οικοσύστημα - και όχι μόνο».

• Απειλή για τη βιοποικιλότητα

Από την πλευρά του και ο κ. Παπαθανασίου σημειώνει ότι έχει καταγραφεί από τους πιο έγκριτους αρμόδιους οργανισμούς ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα συνδέεται με την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη. «Είναι επόμενο αυτό να επηρεάζει και τη θάλασσα. Ιδιαίτερα η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα με μεγάλη βιοποικιλότητα - εντοπίζεται πλήθος διαφορετικών ειδών σε αυτήν -, ωστόσο υπάρχουν λίγα μόνο άτομα σε κάθε είδος. Η εισαγωγή ειδών που απαντώνται σε τροπικές θάλασσες σε αυτό το θαλάσσιο οικοσύστημα, ειδών που μπορούν να αναπαραχθούν και να αντέξουν στα θερμά νερά, είναι πιθανόν να επηρεάσει και να πλήξει τη βιοποικιλότητα της Μεσογείου. Πάντως δεν πρέπει να περιμένουμε ότι η Ελλάδα θα αποκτήσει... κοραλλιογενείς υφάλους, διότι αυτό δεν είναι δυνατόν. Το πιθανότερο είναι ότι θα αποκτήσει έναν άλλον χαρακτήρα: θα είναι λίγο τροπική, λίγο εύκρατη, σίγουρα όχι όμως η Μεσόγειος που ξέρουμε».

Οι διαφορές της θερμοκρασίας που παρατηρούνται στη θάλασσα είναι βεβαίως αλληλένδετες με όσα συμβαίνουν επάνω από αυτήν, στην (κατεστραμμένη) ατμόσφαιρα που μας περιβάλλει, σύμφωνα με τον κ. Μ. Πετράκη, διευθυντή του Ινστιτούτου Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. «Κάποια σενάρια αναφέρουν ότι η θερμοκρασία του αέρα αναμένεται να ανεβεί από 1,8 ως 6 βαθμούς Κελσίου ως το 2080, και αυτό λογικά θα έχει επίπτωση και στη θάλασσα. Πάντως δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι εν αντιθέσει προς την ατμόσφαιρα η θάλασσα είναι πιο αργή στις αντιδράσεις της, λειτουργεί ως "θερμοφόρα"».

Σε κάθε περίπτωση, ο επιστήμονας επισημαίνει ότι αυτή η τάση της αλλαγής στη θερμοκρασία τόσο της ατμόσφαιρας όσο και των θαλασσών έχει ήδη πυροδοτήσει μια μεγάλη συζήτηση μεταξύ των ειδικών σχετικά με τη συσχέτιση του φαινομένου με ανθρωπογενείς δραστηριότητες ή απλώς με τους φυσικούς κύκλους από τους οποίους περνάει ο πλανήτης μας. «Εκτιμούμε όλοι και αναζητούμε τη βαρύτητα της ανθρωπογενούς επίδρασης στις αλλαγές που παρατηρούνται στη θάλασσα - και όχι μόνο. Οπως και να έχει, η μετανάστευση νέων θερμόφιλων ειδών στη Μεσόγειο μαρτυρεί τις αλλαγές που αυτή έχει υποστεί, δεδομένου ότι για να ευδοκιμήσουν τέτοιοι οργανισμοί απαιτείται το κατάλληλο υπόβαθρο». Πάντως κατά τον κ. Πετράκη το ζήτημα της ανθρώπινης δραστηριότητας και του αντικτύπου που έχει στο θαλάσσιο οικοσύστημα της Μεσογείου δεν πρέπει να εξαντλείται μόνο στο θέμα των τροπικών ειδών που εισβάλλουν σε αυτό. Και αυτό προπάντων διότι άλλος είναι ο «ιθύνων νους» όλων αυτών των αλλαγών. «Ο ίδιος ο άνθρωπος με την υπεραλίευση και άλλου είδους τέτοιες καταστρεπτικές δραστηριότητες προκαλεί τη μεγαλύτερη ζημιά και σε αυτόν πρέπει να στραφούμε για να θέσουμε υπό έλεγχο την κατάσταση».

Μάλλον επιβάλλεται όλοι, και κυρίως λαοί σαν και τον δικό μας που ζουν και εργάζονται στα νερά της Μεσογείου, να συνειδητοποιήσουμε ότι ο «πυρετός» της θάλασσας δεν μπορεί παρά να μας κάνει και εμάς να «αρρωστήσουμε». Και δεν θα πρόκειται για μια απλή ίωση...

[ΘΕΟΔΩΡΑ ΤΣΩΛΗ Το ΒΗΜΑ, 07/09/2008]