Όταν η Μουσική γίνεται Εμμονή

Εγκεφαλοσκώληκες και εύληπτοι ήχοι

Όταν η μουσική τρυπάει το μυαλό και γίνεται εμμονή

Αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο ήταν ένα τραγουδάκι στο YouTube που, όπως φαίνεται, έγινε η νέα τρέλα για μικρούς και μεγάλους και που σε σύντομο διάστημα είχε χιλιάδες προβολές στο διαδίκτυο.

Αλήθεια, γιατί μερικές φορές μια αδιάφορη και εντελώς κοινότυπη μελωδία κολλάει τόσο πολύ στο μυαλό μας, σε σημείο που να την σιγοτραγουδάμε συνεχώς, ακόμα και αν είναι άσχετη με τις μουσικές μας προτιμήσεις;

Τι προκαλεί αυτή την εγκεφαλική δυσλειτουργία και πως αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τη μουσική βιομηχανία ή τους διαφημιστές με τα λεγόμενα jingles; Ποια είναι τα γνωρίσματα που καθιστούν ένα σκοπό «επικίνδυνο» ή «κολλητικό» με αυτό τον τρόπο; Είναι κάποια ιδιομορφία της μελωδίας ή είναι αφύπνιση ορισμένων ειδικών συναισθηματικών συντονισμών ή συνειρμών; Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης; Ας διαβάσουμε κάποια αποσπάσματα από το βιβλίο «Μουσικοφιλία» του Oliver Sacks

Μουσική παίζει μες το κεφάλι μου
Ξανά και ξανά και πάλι απ’ την αρχή
… δεν έχει τέλος.
Carole King

Παθολογικές Συχνότητες

Κάποιες φορές η φυσιολογική νοερή μουσική υπερβαίνει ένα όριο και γίνεται, ας πούμε, παθολογική, όπως συμβαίνει για παράδειγμα όταν ένα μουσικό κομμάτι επαναλαμβάνεται αδιάκοπα για μέρες και μέρες. Οι επαναλήψεις αυτές μιας σύντομης, συνήθως, καλοσχηματισμένης μουσικής φράσης τριών-τεσσάρων μέτρων, είναι δυνατόν να εξακολουθήσουν για ώρες και μέρες να στριφογυρνούν στο νου, ώσπου να αρχίσουν να φθίνουν. Τούτη η ακατάσχετη ακούσια επανάληψη υποδηλώνει μια διαδικασία καταναγκαστική, δείχνει ότι η μουσική εισχώρησε σε μια περιοχή του εγκεφάλου και διέστρεψε τη λειτουργία της, εξαναγκάζοντας τη να εκφορτίζει επαναληπτικά και αυτόνομα (όπως μπορεί να συμβεί με ένα τικ ή μια επιληπτική κρίση).

Σε πολλούς ανθρώπους αυτό αρχίζει με το άκουσμα του μουσικού θέματος από μια ταινία μια τηλεοπτική εκπομπή ή μια διαφήμιση. Δεν πρόκειται για σύμπτωση καθώς η συγκεκριμένη μουσική έχει σχεδιαστεί ειδικά ώστε να εγκλωβίζει τους ακροατές, ώστε να είναι «εύληπτη» ή «κολλητική» και να τρυπώνει μες στο αυτί του μυαλού. Εξ ού και ο όρος «ωτοσκώληκες» ή πιο σωστά «εγκεφαλοσκώληκες».

Ο Nick Younes περιγράφει το πώς είχε καθηλωθεί στο μυαλό του το γνωστό τραγούδι «Love and Marriage» σε σύνθεση του James Van Heusen ο οποίος ήταν αριστοτέχνης στη σύνθεση εύληπτων μελωδιών γράφοντας πολλά που αργότερα διασκευάστηκαν ως θέματα τηλεοπτικών εκπομπών ή διαφημίσεων. Η μοναδική φορά που άκουσε το τραγούδι ως μουσική τίτλων της ομώνυμης σειράς «Παντρεμένοι με παιδιά» στάθηκε αρκετή για να «τσιμπήσει» ο Νικ. Παγιδεύτηκε μέσα στο τέμπο του τραγουδιού και το άκουγε στο μυαλό του αδιάκοπα για δέκα μέρες.

Με την αδιάλειπτη επανάληψη, η μελωδία έχασε γρήγορα τον εύθυμο χαρακτήρα της, τη μουσικότητα και το νόημά της. Παρεμβαλλόταν στη δουλειά του, στη σκέψη του, στην ηρεμία του, στον ύπνο του. Προσπαθούσε να το σταματήσει με διάφορους τρόπους αλλά κανένας δεν απέδιδε. «Πηδούσα πάνω-κάτω. Μετρούσα ως το εκατό, έβρεχα το πρόσωπό μου, προσπαθούσα να μονολογήσω δυνατά βουλώνοντας τα αυτιά μου ώσπου το τραγούδι άρχισε να φθίνει μετά από λίγες μέρες»

Πολλοί από τους πάσχοντες ανέφεραν ως τρόπους αντιμετώπισης ενός επίμονου εγκεφαλοσκώληκα, το να τραγουδάει κανείς ή να παίζει συνειδητά ολόκληρο το τραγούδι ως το τέλος, ώστε να πάψει να είναι ένα απόσπασμα που κάνει ατέρμονους κύκλους ή να το παραμερίσει τραγουδώντας ή ακούγοντας έναν άλλο σκοπό (αν και πιθανόν ο νέος σκοπός να γίνει νέος εγκεφαλοσκώληκας.)

Παρόλο που ο όρος «ωτοσκώληκας» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1980 (ως ακριβής μετάφραση του γερμανικού Orhwurn) η έννοια της λέξης μόνο νέα δεν είναι. Ο Jeremy Scratcherd, ένας λόγιος μουσικολόγος που έχει μελετήσει την παραδοσιακή μουσική του Νορθάμπερλαντ και της Σκωτίας αναφέρει ότι:

«Η εξέταση χειρογράφων πρώιμης λαϊκής τέχνης μουσικής αποκαλύπτει ότι υπάρχουν πολλοί σκοποί στους οποίους έχει αποδοθεί ο τίτλος “The piper’s maggot” – το σκουλήκι του αυλητή. Η κοινή αντίληψη ήταν ότι οι συγκεκριμένοι σκοποί τρύπωναν στο κεφάλι του μουσικού για να ερεθίσουν και να ροκανίσουν τον άνθρωπο που υπέφερε από αυτούς. Ένας τέτοιος σκοπός αναφέρεται στη Ραψωδική τέχνη του Northumberland του 1888. Η πρώτη συλλογή μουσικής για αυλό καταγράφηκε το 1733 από έναν άλλο γόνο του Northumberland, τον William Dixon. Η συλλογή αυτή, μαζί με άλλες, με μουσική από τη Σκωτία αφήνει να εννοηθεί ότι το «σκουλήκι» εμφανίστηκε κατά πάσα πιθανότητα στις αρχές του 18ου αιώνα. Είναι ενδιαφέρον ότι, παρά τη χρονική απόσταση, η μεταφορά διατηρείται αναλλοίωτη!»

Κατά τη δεκαετία του 1920, ο συνθέτης και μουσικολόγος Nicolas Slominsky (1894-1955) επινοούσε εσκεμμένα μουσικές φόρμες ή φράσεις που έκαναν το μυαλό να «τσιμπήσει», εξαναγκάζοντάς το στη μίμηση και την επανάληψη. Mια σύνθεση γραμμένη το 1924 για διαφήμιση του φαρμάκου Castoria – Τα μωρά κλαίνε για Castoria… (σ.σ. Μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο για τον συγκεκριμένο έχει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα…)

περισσότερα: Όταν η Μουσική γίνεται Εμμονή